Με επιτυχία στέφθηκε η εκδήλωση «Ψυχές της Μαύρης Θάλασσας» Μια εκδήλωση που διοργάνωσε το Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας, την Παρασκευή 12 Αυγούστου 2022, στο πλαίσιο των εορτασμών της Αυγουστιάτικης Πανσελήνου του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Την εκδήλωση προλόγισε η διευθύντρια του Μουσείου Δέσποινα Ζερνιώτη CMG και ακολούθησε ομιλία της αρχαιολόγου Χριστίνα Πανέρα, η οποία μίλησε για την ελληνική παρουσία του Εύξεινου Πόντου από την αρχαιότητα έως σήμερα και τόνισε τη τελετουργική σημασία του σύγχρονου ποντιακού χορού. Η Εύξεινος Λέσχη Ποντίων Κέρκυρας τίμησε με την παρουσία της το ιστορικό παρόν του Ποντιακού Ελληνισμού παρουσιάζοντας στο κοινό αντιπροσωπευτικούς χορούς του ποντιακού ελληνισμού εν όψει της συμπλήρωσης των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ακολουθεί απόσπασμα από την ομιλία της Χριστίνας Πανέρα:
Σήμερα συναντηθήκαμε εδώ όχι μόνο για να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας τα τραγικά γεγονότα αλλά και για να αναδείξουμε ότι ο Ελληνισμός του Πόντου δεν εξοντώθηκε ολοσχερώς από τις αλησμόνητες πατρίδες. Παρά τον ξεριζωμό του 1919-1923 παραμένει ζωντανός, καθώς «Η Ρωμανία κι αν πέρασεν ανθεί και φέρει κι άλλο».
Οι αλησμόνητες πατρίδες έχουν εγχαραχθεί στην ψυχή και στη μνήμη του ποντιακού και όχι μόνο Ελληνισμού. Και οι ψυχές μιλάνε καλύτερα μόνο όταν το σώμα αφηγείται. Με το κούρδισμα της λύρας και το άκουσμα της πρώτης μελωδίας, η καρδιά του Ποντίου σκιρτάει. Το σώμα τραντάζεται αποκρινόμενο στη λύρα. Κι έχει πολλά να πει.
Οι Πόντιοι χαρακτηριστικά λένε: «Να ξεραίνεται η γούλα μ’ αν ανασπάλλω την πατρίδα μ’», δηλαδή «να στεγνώσει ο λαιμός μου αν ξεχάσω την πατρίδα μου». Αυτό ορίζουν να είναι το τίμημα, εάν επικρατήσει η λήθη. Γι’ αυτό και οι Πόντιοι τιμούν τη μνήμη θέτοντας σε κίνηση το σώμα… με χορούς ιερούς, όπου κάθε χειρονομία και χορευτική κίνηση είναι ένας κώδικας που χρειάζεται αποκρυπτογράφηση.
Με το σώμα τους οι Πόντιοι αφηγούνται ιστορίες και έτσι η ιστορική μνήμη «ενσωματώνεται» στην ποντιακή κουλτούρα. Ο χορός πάντοτε συντρόφευε τη ζωή των Ποντίων, από το μακρινό παρελθόν μέχρι και σήμερα. Το πλέον ηχηρό δρώμενο της ποντιακής κουλτούρας είναι ο Πυρρίχιος χορός, που αναδύεται ως τελετουργικό χορόδραμα. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι η «πυρρίχη» άρχισε να χορεύεται στη Σπάρτη τον 7ο αιώνα π. Χ. και η παρουσία της ως πολεμικού χορού εντοπίζεται και στην Αθήνα, στον Πόντο ακόμα και στη Ρώμη.
Η πυρρίχη όρχηση ήταν επινόηση της θεάς Αθηνάς, ή των Διόσκουρων ή, ακόμα, του Διονύσου. Ως προς την προέλευση από την Αθηνά, αναφέρεται ότι ο χορός αυτός μιμείται τον χορό της Παλλάδας Αθηνάς, τον οποίο χόρεψε η θεά αμέσως μετά τη γέννησή της από το κεφάλι του Δία. Μάλιστα, ο Πλάτωνας αναφέρει ότι το όνομα Παλλάδα προέρχεται από το γεγονός ότι αυτή «πάλλεται» καθώς χορεύει τον πυρρίχιο. Γεννήθηκε πάνοπλη και έσειε την ασπίδα και το δόρυ χορεύοντας έναν ένοπλο χορό.
Στην αρχαιότητα, στον πολεμικό πυρρίχιο την ώρα του χορού ο χορευτής παριστάνει προσεκτικά την αποφυγή όλων των επιθέσεων του εχθρού, με ζωηρές παρακάμψεις, υποχωρήσεις και άλλες κινήσεις, τις οποίες το ένοπλο χορευτικό σύμπλεγμα, με τα ακόντια, τα τόξα και τα χτυπήματα των ποδιών, που συνοδεύονται από ζωηρές κραυγές, προσπαθεί να απομακρύνει τις επιθέσεις του εχθρού.
Σήμερα, σε αντίθεση με τους περισσότερους ελληνικούς χορούς, ο ιερός και πολεμικός χαρακτήρας των ποντιακών χορών είναι έντονα φανερός. Ο σύγχρονος Πυρρίχιος αποτυπώνει το ιστορικό στίγμα της Γενοκτονίας που υπέστη ο ποντιακός Ελληνισμός, που αποτελεί ακόμα ανοιχτή πληγή στην ποντιακή μνήμη. Ο χορός αυτός μπορεί να κατανοηθεί και ως μια τελετουργία μύησης, που διατήρησε τον αρχικό πολεμικό χαρακτήρα αλλά εξελίχθηκε με τα ερεθίσματα της ποντιακής κουλτούρας εκφράζοντας τον πόνο, τον αγώνα καθώς και την τιμή να υπερασπίζεται κανείς τα εδάφη των προγόνων του και τις ψυχές που έζησαν πριν και θα ζήσουν μετά από εσένα.
Προσωπικά ασχολούμαι επί μακρόν με τη μελέτη του Πυρρίχιου χορού, του εμβαπτισμένου στην ποντιακή κουλτούρα με το όνομα «Σέρρα» ως τελετουργικής δράσης, και θεωρώ ότι αποτελεί καθοριστικό πολιτισμικό βίωμα στην ποντιακή κουλτούρα καθώς μνημονεύει το παρελθόν με την πιο εκφραστική σωματική πράξη, τον χορό.
Στο έργο του Αθήναιου Δειπνοσοφισταί (14,6) ο Σωκράτης αναφέρει ότι εκείνοι που τιμούν τους θεούς με τον χορό είναι και οι καλύτεροι στον πόλεμο. Ήδη από την αρχαιότητα οι άνθρωποι φαίνεται να έχουν έντονη αυτήν την ανάγκη, να χορέψουν έναν πυρρίχιο. Είτε στον ιστορικό Πόντο, πριν τις μάχες, είτε σήμερα, ως εκδήλωση τιμής και μνήμης, οι χορευτές εκφράζουν το ίδιο πείσμα, την ίδια αυτοθυσία και την ίδια λαχτάρα για τη λευτεριά. Ο χορός αυτός αποτελεί μια διαβατήρια τελετουργική στιγμή, που τους προετοιμάζει για πόλεμο, κυριολεκτικά ή μεταφορικά.
Οι γηραιότεροι εκλαμβάνουν αυτόν τον χορό ως συμβολισμό της ζωής και ως σύμβολο της ποντιακής τους περηφάνιας. «Πριν από τις μάχες τον χόρευαν, για να ανέβει το ηθικό τους, στα γλέντια για να γιορτάσουν και μετά τις μάχες, όταν κήδευαν τους νεκρούς, χόρευαν μαυροφορεμένοι για να τους τιμήσουν».
Στον Πυρρίχιο το σώμα του χορευτή αφηγείται και ερμηνεύει μια ιστορία ζωής: ξεκινά με ελαφρές κινήσεις, παριστάνοντας τα πρώτα δειλά βήματα στον κόσμο και τις δυσκολίες που εμφανίζονται, όταν το σώμα τρέμει και προσπαθεί να παραμείνει όρθιο. Χαρακτηριστική είναι η κίνηση με τα χέρια σηκωμένα προς τον ουρανό και το τρέμουλο του κορμού. Τα πόδια βηματίζουν επί τόπου με πυγμή, γειώνοντας όλη τους την ενέργεια. Θεωρώ τη στιγμή αυτή ως την πιο εκστατική κίνηση της χορευτικής τελετουργίας, καθώς φαίνεται να φανερώνει την αντίσταση του ανθρώπου στη λήθη της ιστορίας.
